فرانک فرید ایپک
روماندا اؤنجولوموز
بیرچوخ یازارلاریمیز بلکه هله شعره باشلامایان زامان‌لار، ناصیر منظوری‌نین، “قاراچوخا” رومانی ۱۳۷۳- نجو ایلده یاییلمیشدی! یازیچی‌لاریمیز، نثرین نه قدَر اؤنملی اولدوغونو، سونرالار باشا دوشوب و بوتون چتینلیک و الی بوشلوق‌لارا رغمن نثره اوز گتیردیلر. بئله‌لیک‌له دیلیمیزده بئله اثرلرین یازیلماماسیندان، بو اثر دوزگون شکیلده قارشیلانمادی. ها بئله، ادبیاتیمیزدا یازار ایله اوخوجونون آراسیندا بیر ایتمیش حلقه کیمی ساییلان، تنقید قولونون اولماماسی، بو مسأله‌نی داها شیددتلندیریردی.
اصلینده، اثری خالقا تانیدان، اونون ایچ قات‌لارینی آچیقلایان، هر یؤنونه ایشیق سالان، اثری اوخوجویا خیردالایان و آخساق‌لیق‌لارینی گؤسترن، تنقیدچی‌لردیرلر. بئله‌لیک‌له فرق‌لی اوخوجولار چئشیدلی یوروم‌لارا یول تاپماقدا، اؤزلرینه گووَنمه‌یی اؤیره‌نیرلر. آنجاق تکجه اؤنجول‌لر قارانلیقدا اوخ آتماقدان چکینمه‌ییب و اوره‌ک‌لری‌نین آلت قات‌لاریندا بو اوخون خالا دَیـمه‌سیندن امین اولارلار. هله بو یازاریمیز او دؤورده ادبیاتیمیزدا اولان سس‌سیزلیـیی، “مقدس سکوت” آدلاندیریر. آمما بو سس-سیز‌لییین نه قدر آجیمازجاسینا اؤنجول‌لرین جان‌لارینا ساریلماغینی آنلاماق، چوخ دا چتین دئییل. یقین کی قوتساللیغی دا یارادیجیلیق دوغورماسیندان یارانیر؛ سس‌سیزلییین آردیندان گلن سسلی‌لیک!
قاراچوخا ایله قارانلیقدا یولبیرلیک!
قاراچوخانین فضاسی ائله اوّلیندن سنین الیندن یاپیشیب، چکیر اؤز ایچینه؛ جومدورور درینلیـیینه؛ جومدورور ظولمات بیر قارانلیغا؛ آنجاق چکیجی بیر قارانلیغا، اؤزونله یالقیز قالیب اؤزوُو تانیماغا ماجال وئرن بیر قارانلیق _ تام راوینین موخاطبی کیمی! بو روماندا قارانلیق کلیشه‌لنمیش سرت گئجه آنلامیندان اوزاق قالیر، و اؤزوُو تاپماغا مجال وئرجی بیر آراج اولور. سانکی قارانلیق یووزدوروجو یوخ، کی یوللاندیریجی دیر! آنجاق بونلاری باشا دوشونجه، قارانلیق، بیر ماده کیمی رومانین فضاسیندان اوخوجونون حیاتینا سیزیر؛ اونا هؤل گتیره بیلیر و تعلیقین یارنماسینا یاردیمجی اولور. قاراچوخانی هر دؤنه اوخودوقدا دا، داها چوخ اونا ساری چکیلیرسن. نئجه کی “لورئنس پرین”ین دئیـیر، هر ادبی اثری دؤنه-دؤنه اوخوماغا ماراقلانساق، او اثرده یقین کی بیر سؤزلر وار. ( Vol.2.1974 – Laurence Perrine – Literature)
راوی اونا “سن” خیطاب ائلهین آدام، قاتار ایله اؤز دوغما یوردونا دؤنور و بو دؤنوش، اورانی ترک ائتدییی احوالاتی یادینا سالیر. و همَن آیری-سئچکیلیک قونوسو آچیلیر. شهـَرین مغرورلوغوندان و شهـَرلیک قئیدین کنده وئرمه‌مکدن سؤز گئدیر. کندلی “غوربتچی” اولوب قاتاردا اوتورماغا یئر تاپمیر. (“قاتار”ی، توپلوملا برابر توتماق اولار بوردا!)
“کیچیک ایسگاه‌لاردا مینـَنه نؤمره وئرمزلر.”
“اوتانقاج اوتانقاج پئنجـَره‌یه ساری گئدیر.”
اؤز یئرـ یوردوندان و کئچمیشیندن اوزاقلاشان غوربتچی، اؤز کیم‌لیـییندن ال اوزَن، عؤمره بیتر غوربتچی اولور؛ نوستالژیک بیر فضادا یاشاییر، سونرا بو سفر اوز وئریر و بو سفر واسیطه‌سی‌له اؤز کئچمیشینه قاییدیر… (اورتاق قونو، “قاراچوخا” و “آواوا”دا!)
قاتار گون‌باتانا ساری یاواش ـ یاواش یولا دوشور…
اینسان‌لارین چوخو، بلکه یاشاییش‌لاری‌نین اوزون حیصّه‌سینی یاشایاندان سونرا؛ عؤمور گون‌لری‌نین باتا باتیندا، ایچ‌لرینده‌کی بوشلوق‌لاری گؤروب، سکوت و قارانلیقدا اؤزلرینی آختارماغا چالیشارلار؛ داها اؤزلرینده یولا دوشمه‌یه باشلایارلار.
سایخاشلانیردی. داغ‌لار آرا گئتدیکجه، گئجه‌نین درین-لیـیی بیر قویو تکین درینله‌نیردی. قاتار هر بیر “تاتا تاخ” سسی ایله، ائله بیل، بیر قارانلیق قاپی آچیلیردی. سورا او بیریسی. . .
. . . هانسی قاتار؟ شیخ صفی‌یه ساری گئدن قاتار؟ شیخ صفی‌ده میندیـیون قاتار؟ ایکی قاتارین بیر بیرینه تاققا گلیر. . . شیخ صفی‌دن گلن قاتار اثیری بیر جیسم تکین، او بیری قاتارین جانیندان سوووشدو. . . سنده بیر زاد حلول ائله‌دی. . . سن قاتارلارین ایکیسینده وارسان.
گئدن قاتار؛ گلن قاتار! زامان‌لار قاریشیر بوردا و سئحیرلی بیر دونیایا، سوررئالیستی بیر فضایا یول آچیلیر. بو آدام گله‌جه‌یه ساری گئدیر، یوخسا گئچمیشینه؟! هر نه ایسه، کیریخیر “شیخ صفی” دایاناغی‌نین (شیخ صفی دایاناغی دره‌نین لاپ تکینده ایدی) یئرینه، “بابک” دایاناغیندا دوشور.
[آدلارا دیققت ائله مهلییک! “بابک” آدی کیتابین آیری قاتینا یول آچیر. داها بیر اینسان تکجه اؤزونه یول آختارمیر، آیدین‌لارین آختاریب آراماق‌لاری، توپلوم اوچونده اولور؛ او دا زیل قارانلیقدا، همی ده داغی ـ داشی چیخا چیخا! اؤزو ده کئچمیشیمیزه، تاریخیمیزه عایید اولان بیر آد واسیطه‌سی‌له ؛ “اسم شب” دیر بیزه بو آد؛ گئجه-لری یاران دیر؛ یارادان دیر بو آد!]
بوردا حئیران بیر حالدا یولا دوشدوکده، قاراچوخا هئیبتده بیریسینی گؤرور:
اوشاق‌لیقدان بری، داها قاراچوخا کیمی زادلارا فیکیرلشمه-میشدین. بیر آندا دوغولدو. باتمیش خاطیره‌لردن آییلدی. ذئهنونده بوی آچدی.
… و بئله‌جه اوخوجو دا، قاراچوخایا ایله چییین به چییین یولا دوشور!
***
بو قیسا رمانی، یا یازاری دئمیشکن “نارین رمانی” اوخودوقجا آداما هؤول گلیر. اؤزگه‌لردن قاچیب کیتابین قات‌باقاتینا ، لای‌بالایینا سیغینماق ایسته‌ییرسن. گیزله‌نیب، اؤزووه جومماق، اؤزوُو آختارماق ایسته‌ییرسن، جوزئف کونرادین Heart of Darkness2 آدلی قیسا رومانینین هاواسی سنده دیریلیر. آما داها یاخین و تانیش بیر فضادا، همین مرموزلوغو، همین گیزی حیس ائدیرسن. سئحیرلی، کند هاواسی؛ دوغما، داغ-داش هاواسی؛ عئینی حالدا اوزاقدا قالمیش بیر هاوا؛ سندن چالینمیش بیر هاوا!
شئعره بنزَرلیـیی ایله ده همین رومان‌لا توش گلیر. بو شئعر کیمی‌لیک، آدامدا غریبه بیر حیس یارادیر. بئله-لیک‌له ایتیک‌لردن، نیسگیل‌لردن، غوربتدن و سورگوندن سؤز گئدیر. چوخلو سورغولار سورولور؛ چوخلو نیـیه‌لر یارانیر. جاواب‌لار تاپیلان دا اولور تاپیلمایان دا؛ قاپی‌لار آچیلان دا اولور آچیلمایان دا! کسگین سونوجا چاتمیر (inconclusiveness). هر آن سنی فیکره دالدیریر. آستا آستا قاباغا گئدیرسن بلکه جاواب تاپاسان. . .
هئچ اولماسا ایسته‌ییرسن گولنازدان، قاراچوخادان و ایلقارعمی‌دن چوخ بیله‌سن، آما بوردا دا کلیشه‌لردن اوزاقلاشیر؛ اوخون آتیب، یایین گیزلـَدیر! و فورمالیست‌لرین بو سؤزونو یادا سالیر کی ناغیل، دئییلمیش و دئییلمه-میش‌لرین توپلوسودور. بو یانیقلی سئودا‌نین خیردالیقلارینا گئتمیر. بئله‌لیک‌له، عشقین اؤزونو یوکسلدیب گؤی‌لره قالدیریر، سونسوزلوغا قوووشدورور؛ عئینی حالدا یئرل‌لشدیریب یئره باغلاییر، تورپاغا باغلاییر؛ گلنازین تورپاغینا، تورپاغین ایینه؛ باغلی‌لیغا باغلاییر! سئوگی باغلی‌لیق گتیریر. آما عاشیق بو باغلیلیغی اؤزو سئچیر و جاندان سئویر. سئوگینی سئویر و سئودالی قالماغی. شئعر کیمی بوتون حیس‌لری دورولدوب، جوشا گتیرَر، سئودا. سئودالی بیریسی، یئری ـ گؤیو سئور، تورپاغین ایین، سویون سسین آنلایار، دادلاری تامسینار، ترپـَنیش‌لری دویار؛ هم باخیشی ایتی‌لـَشر، هم بوتون حیس‌لری ایله یاشاماغی ساغلانار. تورپاغی دادماغین گلیر؛ هاوانی، سویو، لوت عصب‌لرین‌له دویماق ایسته‌ییرسن؛ سس‌لری آییرد ائتمـَک، طبیعتین هر نه‌ییندن لذت آپارماق ایسته-ییرسن؛ باشقا جوره یاشاماق ایسته‌ییرسن _بو قیسا رومانی اوخودوقجا.
کیتابین اوّلی ایله آخیری تیکرارلانیر، قاتارلارین گلیش-گئدیشی و زامان‌لارین اوج-اوجا دویونلـَنمه‌سی، باخیش‌لار اوج-اوجا دویونلـَنمه‌سیله بیر دوشور. مجهول‌لار باشقا جوره دوغولور. حئیران‌لیق، ندن‌لری بیلمـَک و غریب‌لیک دؤنه-دؤنه تیکرارلانیر. بلکه ده یولچولوق‌لاردان سونرا، قارا چوخا کیمی تجروبه‌لی آدام‌لاردان، تجروبه قازاناندان سونرا داها دا حئیران قالیرسان. بیر آز یاشا دولوب پیشیرسن؛ آنجاق سورغولارین داها دا درینله‌شیر. بلکهده دؤنوب اؤز ایچ دونیاوی آرشدیرمالیسان جاواب تاپماغا؛ سس‌سیزلیکده؛ سوکوتدا _اؤزون-اؤزونله!
***
“سورگون” دئیه بیر اولایدان دا سؤز آچیلیر بوردا؛ ندنی بیلینمه‌ین، نهایتی گؤرونمه‌ین سورگوندن. آنجاق اؤلومه گئدیرلر سورگونه گئدنلر. بونون لا بیرگه کندلرین بوشالماسیندان، اصالـَتین الدن گئتمه‌سیندن، اؤگئی-لشمـَکدن، اؤزوموزو ایتیرمکدن سؤز گئدیر؛ بلکه یازار بونلاری دا سورگونه بنزه‌دیر. اؤلومه ساری گئتمـَک یعنی کؤک‌لرین الدن گئتمه‌سی؛ عنعنه‌لرین یادیرغاماسی، من‌لیک‌لرین سیلینمه‌سی، آما مولک-مالین، منم‌لیـیین آرتماسی:
“گؤرمه‌دین؟ گؤرمه‌دین جوت‌لرین نه سایاق چؤلده بوراخدیلار ، قاچدیلار. آللاه آمانینا تورپاغی قویدولار قاچدیلار. سورگونه گئتدیلر، ائشیتمه‌دین؟ اؤزلری اؤزلرینه سورگون بویوردولار. تورپاغی بوغاز اولان چاغدا بوراخدیلار، بوغاز اولان چاغدا، یازین اوغلان چاغیندا، قره یازدا قودوردولار.”
گؤروش آچیسی (point of view):
ناصیر منظوری، سؤیلم (خیطاب) یولونو سئچمـَک‌له، “سن” خیطاب ائله‌دیـیی آدام ایله راوینین، اصلینده بیر اولدوق‌لارینا اشاره ائتمـَک ایسته‌ییر، بلکه. اینسان یالقیزلیق چاغلاریندا، اؤز-اؤزو ایله دانیشارکن، اؤزونو “سن” خیطاب ائله‌دیـیی کیمی، بو روایت طرزینده ده “سن” ایله “من” سؤزو بیر دیرلر، سانکی! قاراچوخا (همن ایلقار عمی) اینسانین اؤز ایچینده اولان آهیل، عاغیل‌لی، لاپ درین، دولو، دورو، اؤرتوکسوز و یول گؤستـَرن و هامیدان اؤنملی‌سی، عؤمره بیتر سئودالی بیریسی دیر. اینسان اؤز ایچینده باشقا بیر کاراکتئر کشف ائدیر. بیر طرفدن ده روایت ایله دیالوگ‌لارین بیر سایاقدا یازیلماسی، بیزی بو یئره یئتیره بیلیر کی کاراکتئرلر آیری دئییل، ایکیسی ده بیر دیر! هئگئل‌ین دئدیـیی کیمی اینسان، اؤزگه‌سی‌نین یانیندا مفهوم تاپیر و اؤزوندن ایدراکا یئتیشیر. اولا بیلر بو اؤزگه، آدامین اؤزو، فرق‌لی زامان‌لار و مکان‌لاردا اولسون! بو کیتاب اینسانین اؤزو ایله خلوت ائتدیـیی، اؤزو ایله دانیشدیغی (monolouge)؛ اؤزونه موراجیعت ائتمیـیی دیر. آمما بوتون بو “بلکه”لره راغمن، قدیم‌لریمیزدن ایچیمیزده یاشایان قاراچوخا، ائله دوغرولور کی اونو تاپاندان سونرا، ایتیرمک ایسته‌میرسن؛ گوجلو کاراکتئرلر کیمی، سنین له قالارقی اولور!
آنجاق قاراچوخانی هر کس، بو راحات‌لیقدا تاپا بیلمیر. آختاران تاپیر؛ چتینلیک چکن تاپیر… . بوردا کاراکتئرین زامان‌لا دَییشمه‌سی و اؤز یئر-یوردونا، کئچمیشینه قاییتماسی‌نین سونوجوندا تاپیلیر قاراچوخا. بیلیریک کی، کاراکتئرلرین دَییشمه‌سی ده، بیزی “تئم” (theme) ـه ساری یؤنـَلدن قونولاردان بیری دیر. بو یازارین هر ایکی اثری، “قاراچوخا” و “آواوا”دا بیر کاراکتئر یولا چیخیر، اؤز یوردونا قاییدیر، اؤزونه دؤنور، دَییشیلیر و اولولاشیر؛ اؤزوندن و توپلوموندان فرق‌لی ایدراکا یئتیشیر.
سون سؤز اولاراق بونو دئمک اولار کی نئچه قات اثرلر هر کسی اؤز باخیشینا گؤره سویله‌در. بو اثر ده، سون سؤز دئمک اوچون یوخ، دئمه مک اوچون آچیق قالیر…
۱- بو تنقید یا تانیتیم ( ۱۳۸۴) یازیلاندا، یازارین ایکینجی رومانی (آواوا) یاییلمیشدی، آنجاق “قاراچوخا”یا گرکلی سؤزلر، هله دئیلمه‌میش قالمیشدی. آیریجا منه بئله گلیردی کی، بیری قاراچوخانی اوخوماسا یازارین قلمینی تانیـیا بیلمز. باشقا طرفدن ایسه قاراچوخا، آواوانی اوخوماغا بیر گیریش ساییلا بیلردی. او زامان قاراچوخا رومانینین ایلک چاپی، کیتاب بازاریندا چوخدان بیتمیشدی، و کیتابین زیراکس اولونموش نسخه‌لری، سئورلرینده ال به ال گزیردی. اونون ایکینجی چاپی‌نین یاییملانماسینی گؤزله-یینجه، بو یازی دا گئجیکدی! و ایلک دفعه، “سورغولار داها درینله‌شیر…” آدی‌لا “یاشماق” ادبی ژورنالیندا (ایکینجی سایی‌سینداـ۱۳۸۵) چاپ اولوندو. سونرا، بالاجا دَییشیکلرله یازارین وئبلاگینا گؤندریلدی. ناصیر منظوری اوردا بو یازییا گؤره بئله یازیب: «.. فرانک فرید گیل اؤز ادبی محفیل‌لرینده بو اثرین اوزه‌رینده اوزون مودّت و اطراف‌لی مباحیثه‌لر آپاریبلار. بونلارین محفیل‌لرینده دانیشیلان سؤزلرین منه چوخ تزه‌لیـیی وار ایدی. ایندی‌سه، بو یازیدا گؤره‌جک‌سینیز فرانک فرید نه کیمی نوکته‌لره توخاندیقدا، آنجاق سوووشور _هر بیریسینده ده بیر دونیا سؤزلر دانیشا بیلر کیمی!» ایندی ایسه، آزجا دیمه‌جه‌لر و آرتماجالارلا بو سیته‌ده گلیر!
۲- بو قیسسا رماندا، بیر اروپالی، سفرین ایمکانسیز چاغلاریندا، آفریقایا ساری یولا چیخیر. بو یولدا باشینا گلن‌لر و اورانین سیخ مئشه‌لرینین قارانلیقیندا گؤردوک‌لری و… اونو دئییشیر. بیر طرفدن آفریقالی‌لاری غیر-متمدن سایان اوروپالی‌لارین فیکیرلرینین یالنیشلیغین باشا دوشور؛ بیر آچیدان آمما دئمک اولار، قارانلیق‌لار اینسانین اؤز ایچ دونیاسی و او ایچ دونیانین بوروشوق یوللاری دیر و اینسان هئچ ایشیق و کؤمگی اولمادان، بو یولون یولچوسو اولوب،اؤز ایچینین جوهره‌سین تاپمالی اولور. هر ایکی حالدا، آراییب آختاران اینسان، باشقا اینسان‌لار کیمی راحات یاشایا بیلمز. سرگردان قالار و چتینلیک چکر؛ تاپسادا چتین تاپار … ۱۸۹۹-۱۸۹۸-نجو ایل‌لرینده انگلیسجه یازیلان بو مدرن رمان، ادبی اثرلرده بیر دؤنوش نقطه‌سی ساییلیر.
